Almost 20 years have passed since Georgia ratified the Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants. In 2006, when the country undertook the obligations defined by the Convention, there was still no systematized information regarding the national stockpiles of hazardous substances covered by the Convention or their use in national industrial processes. Later, with many years of gradual effort and international support, Georgia was able not only to inventory the majority of these substances but also began to implement measures for their elimination and sustainable management, thereby creating a successful example of implementing the obligations undertaken under the Convention at the national level.
On May 27, 2025, a national-level validation workshop was held regarding the final results of the national inventory of Persistent Organic Pollutants, organized by the Regional Environmental Centre for the Caucasus (REC Caucasus), with the participation of the Ministry of Environmental Protection and Agriculture (MEPA) and the National Centre for Toxic Compounds of the Czech Republic (RECETOX). During the meeting, speakers from REC Caucasus, the national experts of the project, presented the inventory process, methodology, and final results to the audience. At the conclusion, they presented the updated priorities of the National Implementation Plan for the Stockholm Convention. Overall, this effort marks another step towards the successful implementation of the Convention, which, in turn, is the foundation for an environment free from substances particularly hazardous to humans and nature.
The Stockholm Convention and Georgia
Persistent Organic pollutants, or POPs, are a group of hazardous organic substances characterized by the dangerous properties of persistence and bioaccumulation in the environment and living organisms. Due to their persistence, they remain in the environment for decades, while their capacity for bioaccumulation allows them to build up in the tissues of living organisms, reaching higher and higher concentrations at each successive level of the food chain.
The industrial and agricultural practices of the 20th century, which heavily used the substances later identified as Persistent Organic Pollutants, did not only impact the societies that directly produced and used these POPs; As early as the 1970s and 80s, researchers of Arctic ecosystems began to unexpectedly discover high concentrations of industrial substances in the bodies of wildlife and indigenous populations, the pollution sources of which were often kilometers away.
As was later confirmed by numerous studies, even the smallest amount of POPs can cause health complications in living organisms, such as cancers and serious disorders of the reproductive or endocrine systems. POPs do not recognize state borders either – they are transported long distances by water and air currents and reach every ecosystem on the planet. This makes them a global problem that is impossible to solve without the collective effort of countries. The Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants is precisely the instrument for such an international effort. It was created in 2001 in the city of Stockholm amidst the growing concern of the scientific community and policymakers.
The Stockholm Convention divides POPs into three groups based on their origin and nature -industrial chemicals, pesticides, and unintentionally produced POPs – and imposes certain obligations on member states regarding their phase-out and prohibition.
As a party to the Convention, Georgia prohibits both the import-export and production of substances covered by the Convention before 2015. As for the substances added to the Convention later, the so-called “new POPs,” although the ban is not yet reflected in national legislation, as revealed by the results of the national inventory, cases of their import-export and production are not recorded in the country. It should also be noted that a new draft law has already been prepared to regulate the substances recently added to the Convention under national legal system. However, the real challenge, which still leaves Georgian citizens and the environment under the threat of POPs’ impact, are the hitherto undestroyed stockpiles, still operational devices containing POPs, long-term contaminated sites, and imported products containing these substances, for which the implementation of an effective control mechanism remains a challenge. Within the framework of the inventory, the RECC experts, taking into account all the aforementioned possible sources, prepared assessments that indicate the potential origin of POPs currently in Georgia and calculate their approximate quantities, thereby highlighting the priorities for intervention.
Results of the National Inventory of Persistent Organic Pollutants
One of the first groups of POPs to come into the national spotlight, both in legislative terms and in elimination efforts, was POP pesticides – i.e., pesticides that are Persistent Organic Pollutants. These pesticides were actively used in Georgia during the Soviet period (DDT being one of the names familiar to the general public), and the disposal of their expired stockpiles was carried out in an environmentally unsustainable manner. Specifically, as of 2004, a total of over 3,000 tonnes of obsolete pesticides were recorded in Georgia, the majority of which was located at the Iagluja polygon in Kvemo Kartli. The Iagluja burial site, which operated from 1976-1985, contained 2,700 tonnes (90% of the total amount) of obsolete pesticides and other chemicals buried in sarcophagi. As laboratory analysis showed, approximately 66% of these stockpiles contained POP pesticides, which over time had become so mixed with soil and other wastes that their separation was practically impossible; as a result, the entire volume of waste in the Iagluja burial sites required specific treatment.
With the support of international partners, Georgia managed to export and safely eliminate a portion of the stockpiles – a total of 428 tonnes (220 tonnes from Iagluja and 208 tonnes from Kakheti) – in Europe. To date, the remaining approximately 2,628 tons of pesticides are still stored at the Iagluja burial site, awaiting final elimination. In addition, the severe contamination of the polygon itself and its surrounding soil remains a critical problem, requiring full-scale remediation of the territory.
As for the other group of substances regulated by the Stockholm Convention, namely industrial chemicals, the inventory determined that neither their import-export nor production in pure form is carried out in Georgia. However, the main problem associated with this group of POPs is the products and equipment containing them that are still in circulation. During the 20th century, before the health and environmental threats of these substances became widely known, they were actively used in buildings, cars, and TVs, which effectively exposed the general population to the influence of POPs. A good example to illustrate this is polychlorinated biphenyls (PCBs) and polychlorinated naphthalenes (PCNs). Due to their insulating and fire-resistant properties, these industrial substances were indispensable in transformers and capacitors. Meanwhile, paints containing PCNs were used on public metal structures – bridges, pipelines, ships – and in swimming pools, given their anti-corrosive and water-resistant characteristics. Industrial POPs like PCBs and PCNs, due to their various beneficial properties, penetrated numerous areas of public life over the last century, which makes tackling their legacy and the elimination process particularly complicated. Moreover, since not all countries currently manage to equally fulfill their obligations under the Convention and lack internal standards to control the use of POPs in production processes, imports potentially remains a significant source for the influx of POPs into Georgia. As a result, even seemingly harmless and inert products such as packaging materials, paper, textiles, workwear, rubber, paint, and styrofoam carry a high probability of containing one or another POP. For some products, this probability reaches >10%. For example, as per UNEP, the probability of Short-Chain Chlorinated Paraffin (SCCP), being present in textile dyes is 10%, while in conveyor belts the number is as high as 17%.
Finally, it should be noted separately that some industrial processes are often accompanied by the unintentional formation and release of Persistent Organic Pollutants into the environment. For example, in Georgia, as of 2023, 60% of so-called dioxin and furan emissions came from the production of ferrous and non-ferrous metals, while other major contributors were mineral production (14%) and waste incineration (10%).
Overall, during the inventory process, considering the quantities and associated challenges, the priority POPs that should be the focus of future efforts were identified. These include the POP pesticides remaining at the Iagluja burial site, polychlorinated biphenyls, unintentionally produced dioxins and furans, and other POPs. The next important step following the inventory effort is the final update and approval of the National Action Plan for the Implementation of the Stockholm Convention. The successful implementation of the latter will be key to protecting the health of current and future generations and ensuring a safe, POP-free environment for the citizens of Georgia.
მდგრად ორგანულ დამაბინძურებლებთან ბრძოლის ოცი წელიწადი: ეროვნული ინვენტარიზაციის შედეგები
უკვე თითქმის 20 წელი გავიდა მას შემდეგ, რაც საქართველომ მდგრადი ორგანული დამაბინძურებლების, შემოკლებით მოდ-ების, შესახებ სტოკჰოლმის კონვენციის რატიფიცირება მოახდინა. 2006 წელს, როცა ქვეყანამ კონვენციით განსაზღვრული ვალდებულებები იკისრა, ჯერაც არ არსებობდა სისტემატიზებული ინფორმაცია კონვენციით დაფარული სახიფათო ნივთიერებების ეროვნული მარაგებისა და ეროვნულ საწარმოო პროცესებში მათ მოხმარებასთან დაკავშირებით. მოგვიანებით, მრავალწლიანი ეტაპობრივი ძალისხმევითა და საერთაშორისო მხარდაჭერით, საქართველომ ამ ნივთიერებების უდიდესი ნაწილის არამხოლოდ ინვენტარიზაცია შეძლო, არამედ მათი ელიმინაციისა და მდგრადი მართვის ღონისძიებების გატარებაც დაიწყო, რითაც კონვენციით ნაკისრი ვალდებულებების ეროვნულ დონეზე გატარების ერთ-ერთ წარმატებულ მაგალითს ქმნის.
2025 წლის 27 მაისს, კავკასიის რეგიონული გარემოსდაცვითი ცენტრის (RECC) ორგანიზებით, გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტროსა (MEPA) და ჩეხეთის ტოქსიკური ნაერთების ეროვნული ცენტრის (RECETOX) მონაწილეობით, გაიმართა ეროვნული დონის სამუშაო შეხვედრა მდგრადი ორგანული დამაბინძურებლების ეროვნული ინვენტარიზაციის საბოლოო შედეგებთან დაკავშირებით. შეხვედრის განმავლობაში რეკ კავკასიის სპიკერებმა, პროექტის ეროვნულმა ექსპერტებმა, დამსწრე აუდიტორიას ინვენტარიზაციის პროცესი, მეთოდოლოგია და საბოლოო შედეგები გააცნეს, დასასრულს კი სტოკჰოლმის კონვენციის იმპლემენტაციის ეროვნული გეგმის განახლებული პრიორიტეტები წარუდგინეს. საერთო ჯამში, აღნიშნული ძალისხმევა კონვენციის წარმატებით განხორციელებისკენ გადადგმული კიდევ ერთი ნაბიჯია, რაც, თავისმხრივ, ადამიანისა და ბუნებისთვის განსაკუთრებით საშიში ნივთიერებებისგან თავისუფალი გარემოს საფუძველია.
სტოკჰოლმის კონვენცია და საქართველო
მდგრად ორგანულ დამაბინძურებლებს, შემოკლებით მოდ-ებს, იმ სახიფათო ორგანულ ნივთიერებათა ჯგუფს უწოდებენ, რომელიც გარემოსა და ცოცხალ ორგანიზმებში მდგრადობისა და აკუმულაციის სახიფათო თვისებებით ხასიათდება; მდგრადობიდან გამომდინარე, ისინი გარემოში ათწლეულობით რჩებიან, ხოლო ბიოაკუმულაციის უნარის წყალობით, ცოცხალი ორგანიზმების ქსოვილებში გროვდებიან და კვებითი ჯაჭვის ყოველ მომდევნო რგოლში უფრო და უფრო მაღალ კონცენტრაციას აღწევენ.
მე-20 საუკუნის ინდუსტრიულმა და სასოფლო-სამეურნეო პრაქტიკამ, რომელიც მასობრივად იყენებდა მოგვიანებით მდგრად ორგნანულ დამაბინძურებლებად იდენტიფიცირებულ ნივთიერებებს, გავლენა მხოლოდ მოდ-ების უშუალო მწარმოებელ-მომხმარებელ საზოგადოებებზე როდი იქონია. 1970-80-იანი წლებიდანვე, არქტიკის ეკოსისტემების მკვლევრებმა ველური სამყაროსა და აბორიგენი მოსახლეობის ორგანიზმში სავსებით მოულოდნელად იმ ინდუსტრიული ნივთიერებების მაღალი კონცენტრაციების აღმოაჩენა დაიწყეს, რომელთა დაბინძურების წყაროც კილომეტრებით იყო ხოლმე დაშორებული.
როგორც შემდგომში მრავალი კვლევით დადასტურდა, მოდ-ების უმცირეს მოცულობასაც კი ცოცხლ ორგანიზმებში ჯანმრთელობის ისეთი გართულებების გამოწვევა შეუძლია, როგორიც სიმსივნეები და რეპროდუქციული თუ ენდოკრინული სისტემის სერიოზული დარღვევებია. აღნიშნულს ერთვის ისიც, რომ მოდ-ები სახელმწიფოთა საზღვრებს არ ცნობს – წყლისა და ჰაერის ნაკადებით შორ მანძილებზე გადაიტანება და პლანეტის ყოველ ეკოსისტემამდე აღწევს, ეს კი მათ იმგვარ გლობალურ პრობლემად აქცევს, რომლის გადაჭრაც ქვეყნების საერთო ძალისხმევის გარეშე შეუძლებელია. მდგრადი ორგანული დამაბინძურებლების შესახებ სტოკჰოლმის კონვენცია სწორედ ამგვარი საერთაშორისო ძალისხმევის ინსტრუმენტია. ის 2001 წელს, ქალაქ სტოკჰოლმში სამეცნიერო საზოგადოებისა და პოლიტიკის გამტარებელთა მზარდი შეშფოთების ფონზე შეიქმნა.
სტოკჰოლმის კონვენცია მოდ-ებს წარმოშობისა და რაობის მიხედვით სამ ჯგუფად ყოფს – სამრეწველო ქიმიური ნივთიერებები, პესტიციდები, არაგანზრახ (თანაურად) წარმოქმნილი მოდ-ები – და წევრ ქვეყნებს მათ წარმოებიდან ამოღებასა და აკრძალვასთან დაკავშირებით გარკვეულ ვალდებულებებს აკისრებს.
საქართველო, როგორც კონვენციის წევრი ქვეყანა, კრძალავს კონვენციით 2015 წლამდე დაფარული ნივთიერებების როგორც იმპორტ-ექსპორტს, ისე წარმოებას. რაც შეეხება კონვენციაში უფრო გვიან შეტანილ ნივთიერებებს, ე.წ. ახალ მოდ-ებს, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ეტაპზე აკრძალვა კანონმდებლობაში არაა ასახული, აღნიშნული ნივთიერებების იმპორტ-ექსპორტისა და წარმოების შემთხვევები, როგორც ეროვნული ინვენტარიზაციის შედეგებმა აჩვენა, ქვეყანაში არ აღირიცხება. აქვე აღსანიშნავია, რომ უკვე მომზადდა კიდეც ახალი კანონპროექტი, რათა კონვენციაში ბოლო წლებში შეტანილი ნივთიერებებიც ეროვნული კანონმდებლობით დარეგულირდეს. თუმცა რეალური გამოწვევა, რის გამოც საქართველოს მოქალაქეები და გარემო ჯერაც მოდ-ების ზემოქმედების საფრთხის ქვეშ რჩებიან, ამ მომენტამდე გაუნადგურებელი მარაგები, ჯერაც ექსპლუატაციაში არსებული მოდ-ების შემცველი მოწყობილობები, გრძელვადიანად დაბინძურებული საიტები და აღნიშნული ნივთიერებების შემცველი ის პროდუქციაა, რომელიც ქვეყანაში იმპორტის გზით შემოდის და რომელთა ეფექტიანი კონტროლის მექანიზმის დანერგვაც ჯერჯერობით გამოწვევად რჩება. ინვენტარიზაციის ფარგლებში რეკ კავკასიის ექსპერტებმა, ყველა ზემოხსენებული შესაძლო წყაროს გათვალისწინებით, მოამზადეს შეფასებები, რომელიც ამჟამად საქართველოში არსებული მოდ-ების შესაძლო წარმოშობასა და მათ მიახლოებით ოდენობას ანგარიშობს, შედეგად კი ინტერვენციის პრიორიტეტებს გამოკვეთს.
მდგრადი ორგანული დამაბინძურებლების ეროვნული ინვენტარიზაციის შედეგები
მოდ-ების ერთ-ერთი პირველი ჯგუფი, რომელიც საკანონმდებლო თვალსაზრისით თუ ელიმინაციის ძალისხმევის მხრივ ეროვნული ყურადღების ცენტრში მოექცა, მოდ-პესტიციდებია, ე.ი. პესტიციდები, რომლებიც მდგრად ორგანულ დამაბინძურებელს წარმოადგენენ. აღნიშნული პესტიციდები საქართველოში საბჭოთა პერიოდში აქტიურად გამოიყენებოდა (მაგალითისთვის, ფართო საზოგადოებისთვის მეტ-ნაკლებად ცნობილი DDT), ვადაგასული მარაგების თავიდან მოცილება კი გარემოსდაცვითი თვალსაზრისით არამდგრადი მეთოდებით ხდებოდა. კერძოდ, 2004 წლის მდგომარეობით, საქართველოში ჯამურად 3000 ტონაზე მეტი ვადაგასული პესტიციდი იქნა აღრიცხული, რომელთა უდიდესი ნაწილი ქვემო ქართლის იაღლუჯას პოლიგონზე იყო განთავსებული. იაღლუჯას სამარხი, რომელიც 1976-1985 წლებში ფუნქციონირებდა, სარკოფაგებში ჩამარხულ 2700 ტონა (ჯამური ოდენობის 90%) ვადაგასულ პესტიციდსა და სხვა ქიმიკატებს აერთიანებდა. როგორც ლაბორატორიულმა ანალიზმა აჩვენა, ამ ნარჩენების დაახლოებით 66% მოდ-პესტიციდებს შეიცავდა, რომლებიც დროთა განმავლობაში იმდენად შერეოდა ნიადაგსა და სხვა ნარჩენებს, რომ მათი გამოცალკევება პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო; შედეგად, იაღლუჯას სამარხებში არსებული ნარჩენების მთელი მოცულობა სპეციფიკურ დამუშავებას საჭიროებდა.
საერთაშორისო პარტნიორების მხარდაჭერით, საქართველომ შეძლო მარაგების ნაწილის – ჯამში 428 ტონის (220 ტონა იაღლუჯიდან და 208 ტონა კახეთიდან) – ექსპორტირება და უსაფრთხო განადგურება ევროპაში. დღეისათვის დარჩენილი, დაახლოებით 2,628 ტონა, პესტიციდი კი კვლავ იაღლუჯის სამარხზე ინახება და საბოლოო განადგურებას ელის. ამასთან, ჯერაც კრიტიკულ პრობლემად რჩება თავად პოლიგონისა და მისი მიმდებარე ნიადაგის ძლიერი დაბინძურება, რაც ტერიტორიის სრულფასოვან რემედიაციას მოითხოვს.
რაც შეეხება სტოკჰოლმის კონვენციით რეგულირებულ ნივთიერებათა სხვა ჯგუფს, კერძოდ, სამრეწველო ქიმიურ ნივთიერებებს, ინვენტარიზაციის შედეგად დადგინდა, რომ წმინდა სახით მათი არც იმპორტ-ექსპორტი და არც წარმოება საქართველოში არ ხორციელდება. თუმცა მოდ-ების ამ ჯგუფთან ასოცირებული მთავარი პრობლემა მათი შემცველი პროდუქტები და მოწყობილობებია, რომლებიც ჯერაც ცირკულირებს. მეოცე საუკუნის განმავლობაში, ვიდრე ამ ნივთიერებების საფრთხეების შესახებ ცნობილი გახდებოდა, მათ აქტიურად იყენებდნენ შენობებში, ავტომობილებსა თუ ტელევიზორებში, რაც რეალურად ფართო მოსახლეობას მოდ-ების ზეგავლენის ქვეშ აქცევდა. თვალსაჩინოებისთვის კარგი მაგალითია პოლიქლორირებული ბიფენილები და პოლიქლორირებული ნაფტალინები, შემოკლებით, პქბ და პქნ. აღნიშნული სამრეწველო ნივთიერებები მათი საიზოლაციო და ცეცხლგამძლე თვისებების გამო ტრანსფორმატორებსა და კონდენსატორებში შეუცვლელი იყო. პქნ-ს შემცველი საღებავები კი ანტიკოროზიული და წყალგამძლე მახასიათებლების გათვალისწინებით საზოგადოებრივი დანიშნულების ლითონის ნაგებობებსა – ხიდები, მილსადენები, გემები – და აუზებში გამოიყენებოდა. პქბ-სა და პქნ-ს მსგავსმა სამრეწველო დანიშნულების მოდ-ებმა, მათი მრავალმხრივ ხელსაყრელი თვისებებიდან გამომდინარე, გასული საუკუნის განმავლობაში საზოგადოებრივი ცხოვრების მრავალ სივრცეში შეაღწია, რაც მათ მემკვიდრეობასთან გამკლავებასა და ელიმინაციის პროცესს განსაკუთრებით შრომატევადს ხდის. მეტიც, ვინაიდან დღესდღეობით ყველა ქვეყანა თანაბრად ვერ ასრულებს კონვენციით ნაკისრ ვალდებულებებს და არ აქვს შიდა სტანდარტები, რომლითაც მოდ-ების საწარმოო პროცესში გამოყენებას გააკონტროლებდა, საერთაშორისო ვაჭრობა საქართველოში მოდ-ების შემოდინების მნიშვნელოვან პოტენციურ წყაროდ რჩება. შედეგად, ისეთი ერთი შეხედვით უწყინარი და ინერტული პროდუქტებიც კი, როგორიც შესაფუთი მასალები, ქაღალდი, ტექსტილი, სამუშაო ტანსაცმელი, რეზინი, საღებავი და პენოპლასტია, ამა თუ იმ მოდ-ის შემცველობის მაღალი ალბათობის მატარებელია. ეს ალბათობა ზოგი პროდუქტის შემთხვევაში >10 პროცენტსაც კი აღწევს. მაგალითისთვის, UNEP-ის შეფასებით, ერთ-ერთი მოდ-ის, მოკლეჯაჭვიანი ქლოორირებული პარაფინის, ტექსტილის საღებავებში შემცველობის ალბათობა 10%-ია, ხოლო კონვეირის ლენტებში – 17%.
საბოლოოდ ცალკე უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგიერთ სამრეწველო პროცესს, ხშირად თან სდევს მდგრადი ორგანული დამაბინძურებლების არამიზანმიმართული წარმოქმნა და გარემოში გამოფრქვევა. მაგალითისთვის, საქართველოში 2023 წლის მდგომარეობით, ე.წ. დიოქსინებისა და ფურანების გამოფრქვევების 60% შავი და ფერადი ლითონების წარმოებაზე მოდიოდა, ხოლო სხვა მსხვილი კონტრიბუტორები მინერალური მასალების წარმოება(14%) და ნარჩენების წვა (10%) იყო.
საერთო ჯამში ინვენტარიზაციის პროცესში, ოდენობებისა და დაკავშირებული გამოწვევების გათვალისწინებით, გამოიკვეთა ის პრიორიტეტული მოდ-ები, რომლებიც სამომავლო ძალისხმევის ფოკუსში უნდა მოექცეს. ეს მოიცავს იაღლუჯას სამარხში დარჩენილ მოდ-პესტიციდებს, პოლიქლორირებულ ბიფენილებს, არაგანზრახ წარმოებულ დიოქსინ-ფურანებსა და სხვა მოდ-ებს. მომდევნო მნიშვნელოვანი ნაბიჯი, რომელიც ინვენტარიზაციის ძალისხმევას მოჰყვება, საკუთრივ სტოკჰოლმის კონვენციის იმპლემენტაციის ეროვნული სამოქმედო გეგმის საბოლოო განახლება და დამტკიცებაა. ამ უკანასკნელის წარმატებული განხორციელება კი საკვანძო იქნება დღევანდელი და მომავალი თაობების ჯანმრთელობის დასაცავად და საქართველოს მოქალაქეთათვის მოდ-ებისგან თავისუფალი, უსაფრთხო გარემოს უზრუნველსაყოფად.
